22 avqust 2020 tarixində gömrük sistemi ilə bağlı qanunvericiliyə yeni əlavələr edildi. Nazirlər Kabineti 14 oktyabr 2013-cü il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Fiziki şəxslər tərəfindən istehsal, yaxud kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan malların gömrük sərhədindən keçirilməsinin güzəştli və sadələşdirilmiş Qaydaları”nda dəyişiklik etdi. Dövlət Gömrük Komitəsi ölkəyə idxal olunan mallarla bağlı yeni qaydaları sadə izah etsək;

Hər bir vətəndaş bir ay ərzində şəxsi istehlakçı üçün heç gömrük rüsumu ödəmədən 1000 dollarlıq mal gətirə bilərdisə, bundan sonra o, 300 dollarlıq mal gətirə biləcək.
Əvvəl ümumi dəyəri 1500 dollaradək gömrük rüsümundan azad olan mallar limiti, yeni qayda ilə ayda 1 dəfə və 800 dollar səviyyəsinə endirildi.

Hər iki dəyişiklik üzrə sərtləşdirilmiş qanunlar sentyabr ayının 19-dan qüvvəyə minəcək. Əlbətdə ki, bu qərarın qəbul olunmasında hökumətin bir neçə hədəfi var. Həmin hədəflər bunlardır:

Monetar riski önləmək: milli valyutanın ölkədən çıxışını mümkün olduğu qədər tormozlamaq və valyuta axının həcminin azaldılması. Belə olan halda manatın mövcud məzənnəsini saxlamaq daha asan olacaq və bununla manata olan real təzyiqləri neytrallaşdırmaq mümkündür.

Şəxsi istehlakı kommersiya məqsədinə çevirməmək; Gömrük Komitəsinin bu qərarı əsaslandırmasında bu amil qeyd olunur: şəxsi istehlak məqsədli olan məhsulların kommersiya məqsədi ilə ölkəyə gətirilməsi yolverilməzdir. Yəni vətəndaşlar yaxın insanlarının adından ölkəyə rüsum ödəmədən mal gətirirlər və gömrük rüsumuna məruz qalmırlar. Bu qərarda GK xətti ilə dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitlərin artırılması hədəfi gizlənir. Halbuki GK son illərdə büdcəyə əvvəlki illərlə 1 milyard manatdan çox vəsait cəlb etmişdi. Bu qərarın fiskal hədəfi kimi dövlət büdcəsinə daha çox vəsait toplamağa hesablanıb. Çünki pandemiya zamanı iqtisadi fəallıq aşağı düşüb. Büdcə qarşısında öhdəliyin icra olunması üçün fərqli mənbələr axtarılır.

Halbuki dünya təcrübəsinə baxdığımızda gömrük sisteminin əsas vəzifəsi vergi toplamaq deyil. Əsas vəzifəsi daxili istehsalı və daxili bazarı qorumaqdı. Məsələn, ölkədən istehsal olunan telefonun istehsalçısını qorumaq üçün xaricdən gələn telofon markalarına əlavə vergilər tətbiq edə bilər. Gömrük Komitəsi daha çox çalışmalıdır ki, bizim kimi istehsalı zəif olan ölkələrdə idxalçılar arasında reqabət güclənsin və sonda bizlərin istehlakçıların daha ucuz və keyfiyyətli mal ala bilsin. Gömrük rüsumunun ümumillikdə son ödəyicisi iş adamları deyil. Son vergiləri ödəyən vətəndaşdır. Bu qərarla onların ödəmə qabiliyyəti çətinləşir və xərcləri artır.

Bu qərarın təsirlərini bir neçə istiqamətlər üzrə qruplaşdırmaq olar:
İndiyə qədər şəxsi istehlak üçün məsələn, elektrotexnika məhsulları aldıqları üçün bu bazarda qiymət enişi etmək məcburiyyətində qalan elektrotexnika məhsulları satış firmaları bundan sonra daha yüksək qiymətlər diktə edə biləcəklər.

Ölkə idxaldan çox asılıdı. Ölkəyə gələn mallar azaldıqca aktivlik də azalacaq, gəlirlər artmayacaq. Daha sonra is yerlerində bağlanmalar müşahidə ediləcək. Onsuz da pandemiya vaxtında bir çox sahibkara xüsusilə xırda və orta sahibkara zərər dəydi. Əslində hökümətin manatın sabit məzənnəsi ilə bağlı bir neçə rıçaqları da var. Məsələn bir vətəndaş il boyu bankdan 11000 dollardan çox valyuta ala bilməz ya da 500 dollar bankdan valyuta dəyişdikdə onun hesabatın vermək məcburiyyətindəsən. Verilən qərar dolanışığını xaricdən mal alıb və daxildə satmaqla təmin edən xırda ticarətçilər üçün, əlbəttə ki, ağır zərbədir. Bu yolla ailə dolandıranların yalnız qazancları azaldılmır, həm də onlar bazardan sıxışdırılaraq çıxarılır.

Şirkətlərin inhisarçı mövqeləri güclənəcək. Xaricdən onlayn ticarətin insanlar arasında populyarlaşması, əlbəttə, daxildəki iri ticarət sahiblərinə zərbə vururdu. Bu isə sonradan vergi yığımında ciddi problemlər yarada bilərdi. Tutaq ki, hər vətəndaş ayda bir dəfə 300 dollar dəyərində məhsul sifariş verə bilər. Əgər ikinci dəfə sifariş verildikdə gömrük idarəsində 15%-ə qədər vergi ödənməlidi. Həm də 18% ƏDV gömrüyə rüsum verilmədir. Əlavə dəyər vergisinin vergi növü olmasına baxmayaraq, onu gömrük idarəsinin almağı məntiqi cəhətdən izah etmək çox çətindi.

Vətəndaşlarımız istənilən X məhsulunun baha alması səbəbinə görə analoji məhsulların xaricdən alınmasını məhdudlaşdıracaq;

Daşıma şirkətlərinə az sifarişlər verildiyi üçün onların dövriyyələri azalacaq ki, bu da onların vergi ödəmək imkanlarını azaladacaq;

Xüsusilə elektrotexnika məhsullarında qiymət artımları baş verəcək;

İdxal inhisarçılığı meyllər güclənək və inhisarçı şirkətlərin bazar payları daha da artacaq;

Nə etməli?

Bu qərarın təkmilləşdirilməsi üçün açıq tərifi budur: şəxsi istehlakın limitini aylar üzrə yox, illik hesablamaq lazımdır. Məsələn, şəxs ola bilsin ki, ildə bir dəfə kompüter sifariş verir və onun məbləği 900 dollardır. O, həmin komputer üçün 600 dolları üçün rüsum ödəməli olur. Lakin aylıq 300 dollarlıq limiti 12 aya vursaq 3600 dollarlıq limiti müəyyənləşmiş olur. 3600 dollarlıq limitdən 900 dolların çıxıb yerdə qalan limitindən istifadə etmir və əlavə ödəniş etmir.

İdxalın coğrafi təsnifatı ilə bağlı bir sirri bölüşməyə dəyər. İdxal olunan aşağı keyfiyyətli məhsullar MDB məkanından gəlir. Şəxsi istehlak üçün modern avadanlıqlar və keyfiyyətli məhsullar isə avrozonadan idxal olunur. Məntiqlə, biz yüksək rüsumu MDB ölkələrinə tətbiq etməliyik ki, əvvəla analoji malların istehsalı üzrə rəqibik, digər tərəfdən isə aşağı keyfiyyətli məhsullara ölkəmizin qapıların açmayaq. Biz nə edirik? Bunu Avropa ölkələrinin narahatlıqla ifadə etdikləri Hesabatdan iqtibas gətirmək istəyirəm: “MDB ölkələrindən idxal edilən mallara heç bir rüsum tətbiq olunmadığı halda, Avropadan idxal olunan mallara ən yüksək tarif planı tətbiq olunur. MDB ölkələri dünya standartlarına cavab verən keyfiyyət təmin edə bilmir. Avropa bu keyfiyyəti təmin edir, lakin gömrük prosedurları bizə bu üstünlükdən yararlanmağa imkan vermir.”
Məhəmməd Talıblı,
Heydər Abdullayev,
İqtisadi Təhlil İnsitutu (İB)
(Mənbə: Alman-Azərbaycan Xarici Ticarət Palatası, “Biznes Mühiti Hesabatı, 2019” Hesabatı)