ABŞ Dövlət Departamentinin 2023-cü il üzrə insan haqlarına dair hesabatı bir daha Vaşinqtonun özünü dünyanın “nəzarətçisi” kimi apardığını göstərdi. Sual yaranır: ABŞ-a dünyada insan haqlarına nəzarət etmək missiyasını kim, yaxud hansı təşkilat verib? ABŞ-ın xarici siyasət idarəsi hansı haqda başqa ölkələrə “ağıl verir?”.

Artıq dünyada ABŞ-ın hər il ənənəvi olaraq açıqladığı “insan haqlarına dair hesabat” ciddi qəbul olunmur.

Birincisi, ABŞ özünü böyük güc hesab etsə də, beynəlxalq münasibətlərdə bətrabərlik prinsipi bir ölkənin digər ölkəyə “nəzarət etmək” iddiası qəbul edilmir;
İkincisi, bu, birbaşa başqa dövlətlərin daxili işlərinə müdaxilədir və beynəlxalq hüquqa ziddir;
Üçüncüsü, ABŞ-ın bu hesabatları reallıqdan daha çox, siyasi ambisiyalara hesablanıb və hədəf seçdikləri ölkəni pisləyir, tərəfdaş hesab etdikləri ölkəni tərifləyirlər;
Dördüncüsü, bu cür hesabatlarda adətən birtərəfli yanaşma sərgilənir və yalnız “lazım” olan məqamlar əsas götürülür, adətən ikinci, yaxud üçüncü dərəcəli amerikalı diplomatların həmin ölkənin sosial şəbəkə seqmentində hansısa iddialara əsaslanan məlumatlarından ibarət olur;

Hesabatda Azərbaycanla bağlı irəli sürülən iddialar bunun reallıqdan uzaq olduğunu açıq şəkildə təsdiq edir. Heç bir ciddi təhlil aparmadan Azərbaycana qarşı “insan haqlarının pozulması” kimi iddialar irəli sürülür. Eləcə də İrana casusluq əməlləri sübuta yetirilmiş şəxslər müdafiə olunur. Halbuki, ABŞ-ın məqsədi həqiqətən də demorkatik prinsiplər olsaydı İranın dini-klerikial dairələrin Azərbaycanda şəriət rejimi qurmaq planlarının icraçılarını “ictimai fəal” kimi təqdim etməzdi. Təkcə bu amil hesabatın məqsədinin siyasi təzyiqdaən başqa bir şey olmadığınlı deməyə əsas verir.

Hesbatda Azərbaycana qarşı iddiaların əsas mahiyyətini 44 günlük müharibə, 2022-ci ildə sərhəddə erməni təxribatından sonra baş verən qarşıdurma və 2023-cü ilin 20 sentyabrında Qarabağda suverenliyimizin bərpası məqsədilə separatizmə qarşı keçirilən əməliyyat təşkil edir. ABŞ Dövlət Departamenti torpaqlarımızın azad edilməsi və suverenliyimizin bərpasını qəbul etmir, əsasən ermənilərin maraqlarının müdafiəçisi kimi çıxış edir. Hərçənd, Azərbaycan torpaqları 30 ilə yaxın işğal altında qalanda ABŞ üç meymunu oynayırdı: guya görmürdü, eşitmirdi, bilmirdi; 44 günlük müharibədən sonra separatçıların suverenliyimizə qarşı təhdidlərini, hərbçilərimizin şəhid edilməsini də görməzdən gəlirdi. Amma “ermənilərin Qarabağdan getməsini” Azərbaycanda “insan haqlarının pozulması” kimi təqdim edir, hərçənd, rəsmi Bakı son ana qədər onların qalması üçün lazımi təhlükəsizlik tədbirlərini həyata keçirmişdi. Bu faktlar ABŞ Dövlət Departamentinin hesabatının uydurmadan başqa bir şey olmadığını, sırf siyasi maraqlara hesablandığını təsdiq edir.

Bütün bunların fonunda sual yaranır: Dünyada insan haqlarının qorunmasında özünü “nəzarətçi” kimi görən ABŞ-da real vəziyyət necədir, bu ölkədə insan haqları qorunurmu?

Hazırda ABŞ universitetlərində etiraz edən tələbələrə qarşı atılan addımlar başqa ölkələrə “dərs keçmək” istəyən bu ölkədə vəziyyətin ürəkaçan olmadığını göstərir. Qəzzada baş verənlərə sivil yolla etiraz edən tələbələrə qarşı açıq zorakılır aktları törədilir. Bunu hətta “Amnesty International” təşkilatı da etiraf edir.

Ümumiyyətlə ABŞ-da rasizm, islamafoviya, miqrantların hüquqlarının pozulması, həbsxanadalarda dözülməz şərait çılpaqlığı ilə ortadadır. Son 10 ilin statistikasında nəzər yetirdikdə bu ölkədə dəhşətli mənzərənin olduğunu görmək olar. Təsadüfi deyil ki, ABŞ “polis dövləti” kimi tanınır, xüsusilə müsəlman miqrantlara və qaradərili vətəndaşlara qarşı dözümsüzlük pik həddə çatıb.

Çikaqo Universitetinin araşdırmasına görə, ABŞ-da işə götürənlər ağdərililərə nisbətən qaradərililərin müraciətinə 50 faiz az baxırlar. Rəyçilər iş üçün edilən minlərlə müraciətin arasından daha çox Emili və Brendan kimi adları olan şəxslərə cavab verir, Lakişa, yaxud Camal kimilərsə sonuncu plana saxlanılır. Çünki ikincilərin qaradərili, yaxud miqrant olması ehtimalı 90 faizdən yuxarıdır. Bu ölkədə irqi ayrı-seçkilik satış mərkəzlərində də özünü göstərir. Mənzil və Şəhərsalma üzrə Federal Departamentinin araşdırmalarına görə, ev almaq üçün əlaqələndirici şəxslərlə danışıqlar aparanlar qaradərili müştərilərə ağdərilərlə müqayisədə 17 faiz daha az ev göstərirlər. Eyni tendensiya avtomobil satışı zamanı da özünü göstərir. Belə ki, qaradərililər avtomobil alarkən 700 dollar əlavə ödəyirlər. Ağdərili alıcılara isə dilerlər tərəfindən güzəştlər edilir.

Amerikada irqi ayrı-seçkilik marixuana istifadəçilərinin həbs olunmasında da tətbiq olunur. Amerika Vətəndaş Azadlığı Müdafiə İttifaqının araşdırmasına görə, marixuanadan istifadə dərəcəsi ağdərililərlə qaradərililər arasında eyni olsa da, buna görə qaradərililərin həbsi 3,7 dəfə daha çoxdur. Qaradərililər ABŞ cəmiyyətinin cəmi 13 faizini təşkil etsə də, polisin saxladığı şəxslərin 28,4 faizi məhz qaradərili təbəqəyə aiddir. Statistikaya görə, qaradərililərin 3,1 faizi, ağdərililərin isə cəmi 0,5 faizi həbsdədir.

Beynəlxalq İnsan Haqları Təşkilatının hesabatına görə, ABŞ-da 2 milyondan artıq Afrika əsilli qaradərili seçkidə iştirak hüququndan məhrumdur. Ümumilikdə, qaradərili əhalinin hər 13 nəfərdən birinin seçmək hüququ yoxdur. Kentukki, Virciniya, Florida ştatlarında isə qaradərililərin 20 faizi seçkilərdə iştirak edə bilmir. İrqi ayrı-seçkilik Amerika təhsil sisteminə də siyarət edib. Məlumatlara görə, 5 qaradərilidən yalnız biri təhsil almaq imkanına sahibdir. Bununla yanaşı, 5 qaradərilidən üçünün ali təhsil üçün müraciətinə mənfi cavab verilir. Orta məktəb şagirdlərinin cəmi 17 faizi qaradərili uşaqlardır. Lakin məktəbdən çıxarılanlar arasında qaradərili şagirdlər əksəriyyət təşkil edir. Hətta heyvanlara münasibətin qaradərilələrə münasibətdən daha üstün olduğuna dair fikirlər var. Texas ştatında vətəndaş hüquqları layihəsinin rəhbəri Cim Herinqton bildirir ki, “Austin məntəqəsində iki itin güllələnməsi hadisəsi bu məntəqədə iki qaradərilinin güllələnməsi hadisəsindən daha çox araşdırılıb və daha çox diqqət mərkəzində olub”.

ABŞ polisi qaradərililərə və miqrantlara heç bir səbəb olmadan atəş aça, onları yaralaya və öldürə bilir. Buna görə polislər adətən cəza almırlar, yaxud ciddi etiraz olarsa, minimum cəza ilə canlarını qurtarırlar.

2014-cü ilin 9 avqustunda Ferqüssonda 18 yaşlı qaradərili gəncin polis tərəfindən öldürülməsinə etiraz olaraq minlərlə qaradərili aksiyalara başladı. Bu aksiyalar bir neçə ay davam etdi, sonda polis zorakılığı ilə yatırıldı. Qətli törədən polis isə minium cəza aldı. 2015-ci ilin 25 aprelində 26 yaşlı qaradərili gənc Freddi Qreyin polis tərəfindən qətlə yetirilməsinə etiraz olaraq, Merilend ştatının Baltimor şəhərində kütləvi aksiyalar başlandı. Bu etiraz da polis müdaxiləsi ilə yatırıldı və qətli törədən polis cəmi 5 il cəza aldı.

2020-ci ildə Minneapolis şəhərində qaradərili Corc Floydun ağdərili polis tərəfindən qətlə yetirilməsi də belə nümunələrdəndir. Görüntülərdə ağ dərili polis zabiti Derek Şoven qaradərili Corc Floydu saxlayarkən, boynunu dizinin altında sıxır, əzilən Floyd isə qışqırırdı: “Mən nəfəs ala bilmirəm”. Nəticədə Floyd öldü. Floydun qətlindən sonra Birləşmiş Ştatların onlarla şəhərində qaradərililərin “Nəfəs ala bilmirəm” sloqanı ilə etiraz aksiyası başlandı. Günlərlə davam edən bu aksiyalar Qvardiya Qüvvələrinin sərt müdaxiləsi ilə dağıdıldı. Ağdərili zabit Derek Şoven cüzi cəza ilə yaxasını xilas edə bildi.

Əgər ABŞ “insan haqlarına dair hesabatlarında” obyektivdirsə, o zaman, bu faktları niyə hesabatlarına daxil etmir? Ümumiyyətlə belə bir ölkənin başqalarına demokratiya, insan haqları, hüquqi dövlət haqqında mühazirələr deməsi, yol göstərməsi nə dərəcədə doğrudur, yaxud mümkündürmü?

ABŞ-dakı real vəziyyət, o cümlədən, Vaşinqtonun dünyada insan haqlarını siyasi maraqlarına qurban verməsi araşdırılmalıdır. Bunu BMT edə bilər, yaxud dünya dövlətləri bir araya gələrək, özünü “nəzarətçi” hesab edən ABŞ-da razismə, islamafobiyaya, miqrantların hüquqlarının pozulmasına görə hesabat hazırlamalıdır. Əks təqdirdə, başqa ölkələri ittiham edən ABŞ öz daxilində insan haqlarını açıq şəkildə tapdalayır, görünür, cəzasızlıq mühiti onlara bunu etməyə imkan verir.